Polivagal Teori: Sinir Sistemimiz İçinde Bulunduğumuz Çevreyi Nasıl Anlamlandırıyor?

Dr. Stephen Porges’in geliştirilmesinde büyük katkıda bulunduğu Polivagal Teori, sinir sistemimizin stres ve güvene verdiği tepkileri anlamamızda yepyeni bir bakış açısı sunuyor. Uzun yıllar boyunca stres tepkimiz, bir düğmenin açılıp kapanması gibi basit bir ikili modelle açıklanıyordu: tehdit varsa “savaş ya da kaç”, tehdit yoksa “dinlen ve rahatla.”

Ama Porges’in çalışmaları gösterdi ki, insan sinir sisteminin çalışma şekli çok daha detaylı ve katmanlı. Günlük yaşamda güven, tehlike ve tehdit algımıza göre farklı haller arasında geçiş yapıyoruz. Sinir sistemi sağlıklı bir şekilde çalışan kişilerde bu haller birbiri arasında esnek bir şekilde geçişkenlik gösteriyor ve otonom merdiven ya da “polyvagal ladder” olarak adlandırılan bir hiyerarşi içinde düzenleniyor.

 Hiyerarşi  ve Otonom Merdiven

Polivagal teoriye göre üç temel durum var:

• Ventral Vagal Yol’un Aktive Olduğu Hâl : Kendimizi güvende hissettiğimizde sinir sistemimiz “sosyal etkileşim” modunda çalışır. Bu hâlde daha açık, meraklı, sakin ve başkalarıyla bağlantıya hazır oluruz.

• Sempatik Sinir Sisteminin Aktive Olduğu Hâl: Potansiyel bir tehlike algıladığımızda bedenimiz harekete geçer. Kalp hızımız artar, nefesimiz hızlanır, kaslarımız gerilir. Amaç tehdidi hızla savuşturmak ya da ondan uzaklaşmaktır.

• Dorsal Vagal Yol’un Aktive Olduğu Hâl: Tehlike karşısında ne savaşmak ne de kaçmak mümkün olduğunda, sistem “kapanma” moduna geçer. Bu durum kabuğuna çekilen bir kaplumbağaya benzetilebilir. Enerji düşer, beden ağırlaşır, kopukluk ve uyuşukluk hissi oluşur.

Günlük hayatta sinir sistemimiz bu merdivende sürekli hareket halindedir, ortamı güvenli olarak algılayıp algılamadığımıza bağlı olarak farklı hâllerde olur. Örneğin bir arkadaşımızla hoş bir sohbet ederken ventral vagal hâlde, güvende ve bağ içindeyiz. Dışarıdan gelen ani bir gürültüyle sempatik sistemimiz aktifleştirebilir ve bizim “tetikte” olmamızı sağlar. Tehdit durumunu aşan şok edici bir haber ise bizi bir anda donma ve kapanma moduna sürükleyerek kendimizle ve çevremizle aramızda bir kopukluk oluşmasına sebep olabilir. Bu hâllerden her biri bizim için belli fonksiyonları yerine getirerek çevremiz ile uyum içerisinde olmamızı sağlar. Dolayısıyla hiçbir hali tek başına “olumsuz” olarak değerlendirmemiz mümkün değildir.

Nörosepsiyon: Tehdit Radarı

Dr. Porges’in ortaya koyduğu nörosepsiyon kavramı, sinir sistemimizin bilinçdışında çalışan tehdit algı mekanizmasıdır. Düşünmeden, farkında bile olmadan çevremizi sürekli tarar ve “Güvende miyim, tehlikede miyim, tehdit var mı?” sorularına cevap arar.

Bu radar üç kaynaktan beslenir:

• İçeriden: Bedensel duyumlar (kalp atışı, nefes, mide, vb.)

• Dışarıdan: Ortamın sesleri, ışık, hareketler vb.

• Başkaları ile Etkileşimimizde: Karşımızdaki insanların yüz ifadeleri, ses tonları, beden dili vb.

Bazen sebepsiz huzursuz hissetmemiz, aslında nörosepsiyonun bilinçdışında çalışmasının ve tehlike arz etmeyen bir durumun hatalı bir şekilde “tehlikeli” olarak addedilmesinin bir sonucudur. 

Co-Regülasyon: Bağ Kurmanın Biyolojisi

İnsan sinir sistemi yalnız çalışmaz, diğer sinir sistemleriyle bağlantı kurarak regüle olur.

Anne karnında başlayan bu süreç, bebeğin annesinin sesini duymasıyla başlar. Sonrasında gülümseyen bir yüz, güven veren bir ses ya da şefkatli bir dokunuş, sinir sistemimizi yatıştıran en temel kaynaklar haline gelir.

Güvenli bağların yokluğu ise tam tersine, bizi kırılgan, kaygılı ve kopuk hissettirebilir.

Sonuç: Güvenin Bilimi

Polivagal Teori bize şunu hatırlatır: Bağ kurmak insan olmanın bir parçasıdır. Sinir sistemimiz güven arayışıyla çalışır ve bu üç temel ilke — hiyerarşi, nörosepsiyon, co-regülasyon yaşamımızdaki sosyal, duygusal ve bedensel deneyimlerin zeminini oluşturur.

Bedenimizi ve sinir sistemimizi tanıdıkça, hem kendi tepkilerimizi daha iyi anlayabilir hem de başkalarıyla daha sağlıklı bağlar kurabiliriz. Güven ve bağlantı hissi, sadece psikolojik bir ihtiyaç değil, biyolojik bir zorunluluktur.